ट्रेन्डिङ

सन्दर्भ दोलखा शहरमा खानेपानी : “राइतीय लोखु हायेन याना कर्वाकु, पुखुर्सी टुल्ले सोयन कार यइ ।“ जुन गीत दोलखा भाषाको पहिलोे एल्वम स्याउदाइमा समाबेश छ ।

एकताका बलराम श्रेष्ठले रचना गरेका यो गीत दोलखा शहरमा अत्यन्त लोकप्रिय भएको थियो । यसले दोलखाबासीको जिबनमा राइती अर्थात् तीन वटा ढुंगाको धाराको कतिको महत्व थियो भन्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

राइती एक समय अधिकाङ्स दोलखा शहरबासीहरुको खानेपानीको मूल श्रोत थियो । त्यस बेला धाराहरु त धेरै थिए, केही बर्षा लागे पछी मात्र पानी आउने र केहीमा पिउनका लागि योग्य नहुने पानी आउथ्यो । दुङ्गलबासीको लागि पिउन, नुहाउन र लुगा धुन वतिचाका २ धारा थिए, पिङलबासीका लागि छोपतीको एउटा धारा थियो । छोपतीको पानीमा त आयोडिनको कमीको समस्या समेत थियो । तल्लो टोल र माथिल्लो टोलका लागि राइती अर्थात ३ धारा एक मात्र पिउने पानीको स्रोत थियो । त्यहाँ भन्दा केहि तल बज्रवतीमा रहेका २ धारा अक्सर लोग्नेमानिसहरुले मुख धुन , नुहाउन प्रयोग गर्थे । राइती नजिकै शाहीहरुका लागि बेग्लै धारा थियो ।

• 

दोलखा शहरका करिव आधा र तुलनात्मक रूपमा सम्पन्न माथिल्लो टोलमा बस्थे । पानी ओसार्न पितलको गाग्रीमा , सिधा र समथर बाटो भएकाले तल्लो टोलका महिलाहरूलाई तुलनात्मक रूपमा सजिलो थियो तर मथिल्लो टोलका महिलाहरु लाई अलि कठिन थियो । किनकी बाटो साँघुरो, उकालो, चिप्लने र ढुङ्गामा ठेस लाग्ने खालका थियो । ठाडो बाटो जस्लाई डास्नी भनिन्छ । उक्त बाटोबाट मछिन्द्रनाथको रथ तानेको टिभीमा देखेर मेरा मित्र प्रा. रत्नमान डंगोलले एकपटक अचम्म मान्दै मलाई सोधेका थिए । तपाईंहरुको शहरमा त त्यस्तो सागुरो, उबरखाबर र ठाडो उकालोमा पनि मछिन्द्रनाथको रथ तान्दो रहेछ ।

माथिल्लो टोलका अलि बलिया महिलाहरु अर्थात युवतीहरु लहरै भएर त्यहि बाटो भएर पानी ओसार्थे । मथिल्लो टोलका युवतीहरु पित्तलको गाग्री च्यापेर लहरै डास्निको उकालो उक्लिरहेको दृश्य अत्यन्तै रमाइलो देखिन्थ्यो । अधबैसे महिलाहरु भने ड्वाकुलुङाको बाटो मेरै घर अगाडिबाट पानी ओसार्ने गर्थे । एउटै धाराबाट धेरैले पानी थाप्नु पर्ने भएर बिहान ५ बजे झिसमिसै देखि नै महिलाहरू गफ गर्दै हिडेको सुनिन्थ्यो । हतारको कारणले कहिले काही महिलाहरू बिच कुटपिट पनि हुन्थ्यो । कस्ले कस्लाई भगायो वा को को सङ्ग भाग्यो भन्ने पनि धाराबाट फर्कने हरुबाटै “ब्रेकिङ न्युज“ ह्न्थ्यो । समग्रमा महिलाहरूलाई र खास गरी माथिल्लो टोलका महिलाहरूलाई पानी ओसार्न निकै गाह्रो थियो । तैपनि महिलाहरूले आफ्नो कर्तब्य ठानेर कुनै गुनासो बिना यो काम गर्थे ।

हालै २०११ को एउटा फ्रेन्च चलचित्र “दी सोर्स “ हेरेको थिएँ । एक दुर्गम गाउँका पुरुषहरू टाढादेखि उकालो र जोखिम पूर्ण बाटोबाट पानी ओसार्ने काम महिलाहरूको हो, भनेर आफू तास खेलेर र गफ चुटेर बस्थे । महिलाहरूले पुरुषहरुलाई पानी ल्याउन बाध्य पार्न “योन हड्ताल“ गरेका थिए । २०१९ को नेपाली चलचित्र “ छ माया छपकै“ मा भने पुरुषहरु समेत ले “भोट बहिस्कार “ गरेको देखाएको छ । धन्न्य दोलखाका महिलाहरूले आफ्ना परम्परागत काम भनेर बिद्रोहका आवाज उठाएनन् ।

यो पृष्ठभुमि मैले दोलखाको खानेपानीको ब्यबस्था कसरी भएको थियोे भन्ने बेलिबिस्तार गर्न दिएको हुँ । हालै समय सान्दर्भिकका सम्पादक त्रिलोचन प्रधानले फेसबूकमा लेखेका थिए– दोलखाको खानेपानीको ब्यबस्था गर्ने पूर्बप्रधानपञ्च स्व. खड्गबहादुर श्रेष्ठको तस्बिर वडा कार्यालयमा राख्नु पर्छ । यो कुराको पक्ष र विपक्षमा मानिसहरूको आ–आफ्नो मत होलान् । तर यो कुरा निर्बिबाद हो कि दोलखाको सामाजिक र बिकास – निर्माणका कार्यमा उहाँको अग्रणी र नेतृत्वदायी भूमिका रहेको थियो । त्यसैले उहाँको तस्बिर त हाम्रा पुस्ता अघिका सबैको मनमा टाँसिएरै बसेको हुनु पर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

मलाई जानकारी भए अनुसार बिक्रम संवत २०१३ सालमा राजा महेन्द्रको सवारीका बेला माग भए अनुसार दोलखा शहरको खानेपानी परियोजना स्वीकृत भएर बिक्रम संवत २०१९ तिर मात्रै शुरु भएको थियो । त्यसका लागि बनाइएको समिति मा स्व. खड्गबहादुर श्रेष्ठ अध्यक्ष, मेरो बुबा स्व. लालबहादुर जोशी सचिब र स्व. कलकबहादुर प्रधान कोषाध्यक्ष रहेको उहाँले काठमाडौंबाट बुबालाई लेख्नु भएको पत्रबाट थाहा भएको हो । त्यस बेला करिब ११ बर्षको मैले स्व. खड्गबहादुर श्रेष्ठलाई पाखलतिदेखि बाजा बजाएर, सिन्दुरजात्रा गरेर, माला लगाएर बजार प्रवेश गराएको देखेको थिए । उहाँले भने ठूलै युद्ध जिते जस्तो सकेटको माला लगाइ रहनु भएको थियो । त्यसपछि दोलखाका सबैले उर्दि अनुसार श्रमदान गरेका थिए । दरफेमा जलासय खन्न स्कुलबाट हामीलाई पनि ४,५ दिन लगेका थिए । अन्ततः दोलखालीहरुको सपना पूरा भयो । टोल टोलमा धारा राखियो । दोलखाका महिलाहरूले घर अगडि नै पानी थाप्न पाए र टाढाबाट पानी ओसार्नु पर्ने बाध्यताबाट सधैका लागि मुक्ति पाए ।

: लेखक त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्व प्राध्यापक तथा अर्थशास्त्री हुनुहुन्छ ।